در جریان تجارت خارجی، کالاهایی وجود دارند که به دلایل مختلف پس از ورود به کشور و انتقال به انبارهای گمرکی، بدون پیگیری برای ترخیص باقی می‌مانند. این دسته از اقلام که در بازه زمانی قانونی تعیین شده اظهار یا ترخیص نمی‌شوند، در دسته کالای متروکه قرار می‌گیرند. پدیده متروکه شدن کالا نه تنها یک مسئله حقوقی و اداری برای صاحبان کالا است، بلکه از دیدگاه اقتصادی و گمرکی نیز پیامدهایی مهم دارد. در این مقاله به طور جامع مفهوم کالای متروکه، دلایل بروز آن، فرآیند شناسایی، حقوق مالک، روند مزایده و تاثیر آن بر بازار را بررسی می‌کنیم.
تعریف کالای متروکه
کالای متروکه به کالایی اطلاق می‌شود که پس از ورود به انبارهای گمرک، در مدت‌زمان قانونی تعیین شده، برای آن اقدامی جهت ترخیص صورت نگرفته باشد. این زمان برای کالاهای مختلف و بسته به نوع حمل و نقل (مانند حمل دریایی، حمل زمینی یا حمل ریلی) می‌تواند متفاوت باشد، اما در اغلب موارد حدود دو ماه از تاریخ صدور قبض انبار است.
پس از سپری شدن این مهلت، گمرک آن کالا را متروکه اعلام کرده و وارد فرآیند قانونی جهت تعیین تکلیف آن می‌شود.
دلایل متروکه شدن کالا در گمرک
کالاها ممکن است به دلایل مختلفی متروکه شوند. برخی از رایج‌ترین دلایل عبارت‌اند از:
- عدم ارائه اسناد لازم توسط صاحب کالا
- مشکلات ارزی یا بانکی واردکننده برای تامین ارز یا پرداخت حقوق گمرکی
- اختلافات با فروشنده خارجی که باعث توقف در فرآیند ترخیص می‌شود
- فراموشی یا عدم اطلاع واردکننده از ورود کالا
- نقص یا مشکل در مدارکی نظیر پروفرما، بارنامه یا قبض انبار
- مشکلات در سیستم پنجره واحد یا سامانه EPL که روند اظهار را متوقف کرده‌اند
فرآیند شناسایی و اعلام کالای متروکه
شناسایی کالای متروکه در گمرک به صورت سیستماتیک انجام می‌شود. وقتی کالا از تاریخ صدور قبض انبار وارد بازه تعیین شده برای متروکه شدن می‌شود، سامانه گمرک آن را به صورت خودکار شناسایی می‌کند. در ادامه:
- فهرست کالاهای مشمول وضعیت متروکه تهیه می‌شود.
- این فهرست برای اطلاع صاحب کالا و سازمان جمع‌آوری و فروش اموال تملیکی ارسال می‌شود.
- اطلاع‌رسانی از طریق سامانه EPL یا اعلام کتبی به صاحب کالا انجام می‌شود.
- اگر ظرف مدت مشخص پاسخی داده نشود، فرآیند قانونی متروکه شدن کالا آغاز می‌گردد.
مراحل قانونی و گمرکی در مورد کالای متروکه
پس از اعلام کالای متروکه، مراحل زیر طی می‌شود:
- تشکیل پرونده برای هر کالا به همراه مستندات لازم
- ارزیابی مجدد کالا توسط کارشناسان گمرک
- ثبت رسمی کالا در فهرست اموال تملیکی
- انتقال کالا به انبارهای ویژه سازمان جمع‌آوری و فروش اموال تملیکی
- صدور مجوز فروش یا مزایده توسط مقامات ذیربط
- اعلام عمومی مزایده و فروش کالا طبق آیین‌نامه‌ها
حقوق و تکالیف مالک کالاهای متروکه
صاحب کالا حتی در زمان اعلام متروکه، حق دارد:
- درخواست تجدیدنظر و ارائه دلایل موجه برای تاخیر
- درخواست ترخیص کالا پیش از مزایده، به شرط پرداخت کامل حقوق و عوارض گمرکی و هزینه‌های انبارداری
- ارائه مدارک مالکیت معتبر برای توقف فرآیند انتقال کالا به سازمان اموال تملیکی
از طرف دیگر، در صورت عدم اقدام به موقع، وی تمام حقوق خود نسبت به کالا را از دست خواهد داد و دولت اختیار تصرف و فروش کالا را به دست خواهد آورد.
نحوه فروش یا مزایده کالای متروکه
پس از انتقال کالا به اموال تملیکی، این سازمان موظف است کالا را طی فرآیندی شفاف و قانونی به فروش برساند. روند کلی شامل:
- ارزیابی کالا
- انتشار آگهی مزایده در رسانه‌های رسمی
- برگزاری مزایده و فروش کالا به بالاترین قیمت پیشنهادی
- واریز وجوه حاصل از فروش به خزانه دولت و تخصیص سهم گمرک، مالیات، انبار و سایر هزینه‌ها
در صورتی‌که کالا ممنوع الورود یا فاسد شدنی باشد، بر اساس ضوابط خاصی معدوم‌سازی آن انجام خواهد شد.
تاثیر کالاهای متروکه بر اقتصاد و بازار
کالای متروکه می‌تواند آثار متعددی بر اقتصاد و فضای تجاری داشته باشد:
- افزایش هزینه‌های گمرک و انبارداری به دلیل اشغال فضای انبار
- برهم‌خوردن تعادل عرضه و تقاضا در بازار، در صورت ورود ناگهانی حجم زیادی کالا از طریق مزایده
- از بین رفتن سرمایه تجار و فعالان اقتصادی به دلیل تاخیر در ترخیص یا نبود برنامه‌ریزی دقیق
- سواستفاده‌های احتمالی از مزایده‌های غیرشفاف که در برخی موارد گزارش شده است
از این رو، کنترل و ساماندهی موثر فرآیند کالای متروکه از اهمیت بالایی برخوردار است.
جمع‌بندی
کالای متروکه بخشی از واقعیت‌های تجارت خارجی است که در صورت عدم مدیریت به موقع و اصولی، می‌تواند به ضرر واردکنندگان و حتی سیستم گمرکی کشور تمام شود. آشنایی با قوانین، رعایت مهلت‌های قانونی، پیگیری دقیق اسناد از جمله قبض انبار، بارنامه، پروفرما و آگاهی از وضعیت کالا در مراحل مختلف حمل دریایی، حمل زمینی یا حمل ریلی، نقش تعیین‌کننده‌ای در پیشگیری از متروکه شدن کالا دارد. در کنار آن، تسهیل در سامانه‌های ثبت سفارش و پنجره واحد می‌تواند روند شناسایی و مدیریت این کالاها را شفاف‌تر و سریع‌تر کند.
