در دنیای پیچیده تجارت بین‌الملل، آشنایی با اصطلاحات گمرکی یک ضرورت غیرقابل انکار برای فعالان اقتصادی، تجار، واردکنندگان و صادرکنندگان به شمار می‌رود. هر یک از مراحل واردات و صادرات کالا با واژه‌ها و مفاهیم تخصصی همراه است که نادیده گرفتن یا درک ناقص آن‌ها می‌تواند منجر به هزینه‌های اضافی، تاخیر در ترخیص یا حتی جریمه‌های سنگین شود. این مقاله به صورت کامل و جامع به معرفی و توضیح «اصطلاحات گمرکی» می‌پردازد و سعی دارد تمامی جنبه‌های این حوزه از فرآیندهای اجرایی گرفته تا اسناد، تعرفه‌ها، حمل و نقل، سازمان‌های بین‌المللی و مناطق ویژه اقتصادی را پوشش دهد.
۱- اصطلاحات مربوط به فرآیند واردات و صادرات
- واردات موقت: واردات موقت به حالتی اطلاق می‌شود که کالایی بدون پرداخت حقوق ورودی و سایر عوارض، برای مدت زمان محدودی وارد کشور می‌شود، به شرطی که پس از پایان دوره مشخص، کالا دوباره از کشور خارج شود. این رویه برای کالاهایی مانند تجهیزات نمایشگاهی، ابزارهای تخصصی یا کالاهایی که برای تعمیر وارد می‌شوند کاربرد دارد. هدف از این رویه، تسهیل تجارت موقت و کاهش هزینه‌های بازرگانان است.
- ترخیص برای مصرف داخلی: در این رویه، کالا پس از پرداخت کامل حقوق گمرکی، مالیات‌ها و عوارض، وارد قلمرو اقتصادی کشور می‌شود و مجاز به مصرف یا فروش در بازار داخلی خواهد بود. این حالت معمول‌ترین شکل واردات کالاست و شامل کلیه کالاهایی می‌شود که برای توزیع و استفاده در کشور وارد شده‌اند.
- بازپرداخت حقوق ورودی: به بازپرداخت کل یا بخشی از حقوق گمرکی پرداخت شده برای کالایی اشاره دارد که بعدا صادر می‌شود یا به شکل دیگری در فرآیند تولید مورد استفاده قرار می‌گیرد. این سیاست برای تشویق صادرات طراحی شده و به شرکت‌ها امکان می‌دهد تا هزینه‌های واردات را کاهش دهند.
- ترخیص گمرکی: ترخیص گمرکی به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که برای آزادسازی کالا از کنترل گمرک انجام می‌گیرد. این فرآیند شامل ارائه اظهارنامه گمرکی، اسناد مربوطه، پرداخت حقوق ورودی و دریافت مجوزهای لازم است. بدون انجام ترخیص گمرکی، هیچ کالایی نمی‌تواند وارد بازار داخلی شود.
- ترانزیت داخلی: در ترانزیت داخلی، کالا بدون پرداخت حقوق گمرکی، از یک نقطه گمرکی به نقطه‌ای دیگر در داخل کشور حمل می‌شود. این رویه برای انتقال کالا از مرز به انبار گمرکی یا از یک گمرک به گمرک دیگر به کار می‌رود. ترانزیت داخلی باعث کاهش تراکم در گمرکات مرزی می‌شود.
۲- اصطلاحات مربوط به اسناد و مدارک گمرکی
- اظهارنامه گمرکی: اظهارنامه گمرکی سندی است رسمی که واردکننده یا نماینده قانونی او اطلاعات مربوط به کالا، ارزش، نوع بسته‌بندی، مبدا، مقصد و سایر مشخصات لازم را به گمرک اعلام می‌کند. این سند پایه‌ای‌ترین مدرک در فرآیند ترخیص است و صحت اطلاعات آن اهمیت بالایی دارد.
- گواهی بازرسی: گواهی بازرسی سندی است که از سوی شرکت‌های بازرسی بین‌المللی صادر می‌شود و نشان می‌دهد که کالا با مشخصات قید شده در قرارداد مطابقت دارد. این گواهی می‌تواند برای ترخیص کالا یا دریافت وجه در اعتبار اسنادی الزامی باشد.
- مجوز گمرکی: مجوز گمرکی مجوزی است که از سوی مراجع ذی‌ربط برای واردات یا صادرات کالا صادر می‌شود. این مجوز ممکن است برای کالاهای خاصی که نیاز به کنترل کیفی، ایمنی یا تطبیق با مقررات دارند الزامی باشد.
- سند ترخیص: پس از پرداخت کلیه حقوق و عوارض و تایید گمرک، سندی صادر می‌شود که نشان‌دهنده ترخیص نهایی کالا از گمرک است. این سند مجوز خروج کالا از انبار گمرک و ورود آن به بازار داخلی است.
- دفترچه کارنه تیر: دفترچه کارنه تیر سندی بین‌المللی است که حمل کالا از مرزهای کشورهای مختلف را با حداقل تشریفات گمرکی امکان‌پذیر می‌سازد. این دفترچه توسط اتاق بازرگانی صادر شده و در کشورهای عضو قرارداد TIR قابل استفاده است.
۳- اصطلاحات مالی و تعرفه‌ای
- حقوق ورودی: حقوق ورودی مبلغی است که بابت ورود کالا به کشور اخذ می‌شود. این حقوق می‌تواند به شکل درصدی از ارزش کالا یا مبلغی ثابت برای هر واحد کالا باشد. هدف از آن حمایت از تولید داخلی، درآمدزایی برای دولت و کنترل واردات است.
- تعرفه گمرکی: تعرفه گمرکی جدولی است که میزان حقوق و عوارض ورودی برای هر نوع کالا را مشخص می‌کند. این تعرفه بر اساس طبقه‌بندی کالاها تهیه می‌شود و راهنمای اصلی محاسبه هزینه‌های واردات است.
- حقوق بر اساس ارزش کالا: در این حالت، حقوق ورودی بر اساس درصدی از ارزش گمرکی کالا محاسبه می‌شود. این روش انعطاف‌پذیرتر است و با نوسانات قیمت کالا تطبیق دارد.
- حقوق ثابت: حقوق ثابت مبلغ مشخصی است که برای هر واحد از کالا (مثلا هر کیلو یا هر عدد) تعیین شده است، فارغ از ارزش آن. این نوع تعرفه معمولا برای کالاهای استاندارد با قیمت ثابت کاربرد دارد.
- عوارض ضددامپینگ: این عوارض برای مقابله با واردات کالاهایی است که با قیمت کمتر از قیمت بازار داخلی صادر می‌شوند، با هدف رقابت ناسالم. اعمال این تعرفه به حمایت از تولیدکنندگان داخلی کمک می‌کند.
۴- اصطلاحات مرتبط با حمل و نقل بین‌المللی
- عبور کالا از قلمرو کشور ثالث: ترانزیت بین‌المللی، انتقال کالا از یک کشور به کشور دیگر از طریق قلمرو کشور ثالث بدون پرداخت حقوق ورودی است. این رویه معمولا برای صادرات یا واردات غیرمستقیم استفاده می‌شود.
- انتقال بار: این اصطلاح به انتقال کالا از یک وسیله حمل و نقل به وسیله دیگر در یک بندر می‌پردازد، معمولا در مسیرهای غیرمستقیم حمل و نقل. این کار برای بهینه‌سازی مسیر یا استفاده از ظرفیت‌های مختلف انجام می‌شود.
- دموراژ: هزینه‌ای است که در صورت تاخیر در تخلیه یا ترخیص کالا از کشتی یا کانتینر، از طرف گیرنده دریافت می‌شود. این هزینه معمولا برای جبران تاخیر و آزادسازی سریع تجهیزات حمل و نقل وضع می‌شود.
- دیتنشن: برخلاف دموراژ که مربوط به کشتی است، دیتنشن هزینه‌ای است که در صورت نگهداری بیش از زمان مجاز کانتینر در خارج از بندر یا انبار تعیین می‌شود. این هزینه باید توسط واردکننده پرداخت شود.
- گمرک مبدا: گمرک مبدا اولین گمرکی است که کالا از آن صادر می‌شود و مبنای تعیین منشا کالا در اسناد گمرکی است. این اطلاعات برای تعیین تعرفه‌ها، گواهی مبدا و تطبیق با مقررات بین‌المللی ضروری است.
۵- اصطلاحات سازمان‌های بین‌المللی و رویه‌های استاندارد
- سازمان جهانی گمرک: سازمان جهانی گمرک نهادی بین‌المللی است که وظیفه هماهنگی و توسعه استانداردهای گمرکی و تسهیل تجارت بین کشورها را بر عهده دارد. این سازمان با تدوین دستورالعمل‌ها، کنوانسیون‌ها و سیستم‌های طبقه‌بندی کالا نقش موثری در یکپارچه‌سازی رویه‌های گمرکی ایفا می‌کند.
- سیستم هماهنگ شده: سیستم هماهنگ شده طبقه‌بندی کالا یک نظام جهانی برای کدگذاری و دسته‌بندی کالاهاست که توسط سازمان جهانی گمرک طراحی شده است. این کدها مبنای تعیین تعرفه گمرکی و تحلیل آماری تجارت هستند.
- چارچوب امنیت و تسهیل تجارت: چارچوب SAFE برنامه‌ای است که با هدف افزایش امنیت زنجیره تامین جهانی و در عین حال تسهیل تجارت قانونی طراحی شده است. این چارچوب بر همکاری میان گمرک‌ها و فعالان تجاری تاکید دارد.
- قرارداد تیر: قرارداد تیر به تسهیل حمل و نقل بین‌المللی کالا در قلمرو کشورهای مختلف کمک می‌کند. این قرارداد با استفاده از دفترچه کارنه تیر امکان عبور سریع‌تر و با حداقل بازرسی از مرزها را فراهم می‌سازد.
- دفترچه ATA: دفترچه ATA سندی بین‌المللی است که برای ورود موقت کالاها بدون پرداخت عوارض گمرکی به کشور مقصد استفاده می‌شود. این دفترچه عمدتا برای کالاهای نمایشگاهی، نمونه‌های تجاری و تجهیزات حرفه‌ای کاربرد دارد.
۶- اصطلاحات مربوط به رویه‌های گمرکی
- مدیریت ریسک: مدیریت ریسک به روشی گفته می‌شود که در آن گمرک با تحلیل اطلاعات و شاخص‌ها، کالاها و اظهارنامه‌ها را از نظر سطح خطر دسته‌بندی می‌کند. این روش باعث تسریع ترخیص کالاهای کم ریسک و تمرکز بیشتر روی کالاهای مشکوک می‌شود.
- بازرسی گمرکی: بازرسی گمرکی عملیاتی است که توسط کارشناسان گمرک برای بررسی فیزیکی کالا یا انطباق اسناد انجام می‌شود. هدف این بازرسی، شناسایی تخلفات، قاچاق یا اشتباهات احتمالی است.
- کانال سبز / قرمز: در بسیاری از گمرک‌ها دو مسیر برای ترخیص کالا وجود دارد. در کانال سبز، ترخیص بدون بازرسی فیزیکی انجام می‌شود. در کانال قرمز، کالاها مورد بازرسی قرار می‌گیرند. انتخاب کانال بر اساس ارزیابی ریسک انجام می‌شود.
- ممیزی پس از ترخیص: ممیزی پس از ترخیص، بررسی دقیق اسناد، دفاتر حسابداری و روندهای تجاری شرکت‌ها بعد از ترخیص کالا از گمرک است. هدف آن اطمینان از انطباق فعالیت‌ها با قوانین گمرکی است.
- انبار تحت نظارت گمرک : این نوع انبارها مکان‌هایی هستند که کالاها تا زمان ترخیص نهایی در آن نگهداری می‌شوند. در این مدت، حقوق گمرکی پرداخت نمی‌شود. استفاده از انبارهای تحت نظارت به مدیریت نقدینگی شرکت‌ها کمک می‌کند.
۷- اصطلاحات کدگذاری و طبقه‌بندی کالاها
- کد: کد HS یک سیستم بین‌المللی برای طبقه‌بندی کالاهاست که در آن هر کالا یک کد شش رقمی یا بیشتر دارد. این کدها برای تعیین تعرفه، آمار صادرات و واردات و تنظیم مجوزها کاربرد دارد.
- عنوان تعرفه‌ای: عنوان تعرفه‌ای اشاره به طبقه‌بندی اصلی یک کالا در سیستم HS دارد که معمولا چهار رقم ابتدایی کد HS را شامل می‌شود.
- زیرعنوان تعرفه‌ای: زیرعنوان تعرفه‌ای دسته‌بندی دقیق‌تری نسبت به عنوان تعرفه‌ای است و معمولا شامل شش رقم کامل کد HS می‌شود که مشخصات جزئی‌تری از کالا را نشان می‌دهد.
- رای طبقه‌بندی کالا: در مواقعی که طبقه‌بندی کالا دچار ابهام باشد، گمرک می‌تواند رأی رسمی درباره طبقه‌بندی صادر کند. این رای مبنای محاسبه تعرفه و اعمال قوانین گمرکی خواهد بود.
- اطلاعات مهم تعرفه‌ای: BTI اطلاعاتی رسمی و مهم است که توسط گمرک صادر می‌شود و طبقه‌بندی تعرفه‌ای یک کالا را به صورت دقیق مشخص می‌کند. داشتن BTI باعث کاهش اختلافات و شفافیت در فرآیند گمرکی می‌شود.
۸- اصطلاحات تخصصی ویژه مناطق آزاد یا ویژه اقتصادی
- منطقه آزاد تجاری: مناطقی هستند که کالاها می‌توانند بدون پرداخت حقوق ورودی یا عوارض گمرکی وارد شده، پردازش شده و سپس صادر یا وارد بازار داخلی شوند. این مناطق برای تشویق سرمایه‌گذاری و تولید طراحی شده‌اند.
- منطقه ویژه اقتصادی: SEZها مناطقی هستند که با قوانین تجاری و مالی متفاوت از سرزمین اصلی اداره می‌شوند. این مناطق شرایط بهتری برای کسب و کارها ایجاد کرده و از نظر گمرکی مزایای ویژه‌ای دارند.
- تعرفه ترجیحی: در برخی توافقات تجاری، کشورهای عضو برای واردات از یکدیگر تعرفه‌های پایین‌تری نسبت به کشورهای غیرعضو اعمال می‌کنند. این تعرفه‌ها به نام تعرفه ترجیحی شناخته می‌شوند.
- معافیت گمرکی منطقه‌ای: در مناطق آزاد یا ویژه، برخی کالاها از پرداخت حقوق گمرکی معاف می‌شوند. این معافیت‌ها به سیاست‌های دولت برای توسعه اقتصادی منطقه‌ای مربوط است.
- پردازش در منطقه آزاد : در این حالت، کالاهای وارد شده به منطقه آزاد، می‌توانند پردازش شده، بسته‌بندی مجدد یا مونتاژ شوند و سپس به خارج صادر یا به داخل کشور ترخیص شوند.
جمع‌بندی
شناخت دقیق اصطلاحات گمرکی نه تنها برای جلوگیری از مشکلات حقوقی و مالی اهمیت دارد، بلکه نقش کلیدی در تسهیل تجارت، کاهش زمان ترخیص و بهینه‌سازی هزینه‌های تجاری ایفا می‌کند. اصطلاحاتی مانند اظهارنامه گمرکی، قبض انبار گمرک، ترخیصیه الکترونیکی، پروفرما، گواهی مبدا و کالای متروکه در گمرک تنها بخشی از ادبیات تخصصی این حوزه هستند. بهره‌گیری صحیح از این اصطلاحات، نیازمند آموزش مستمر، استفاده از مشاوران متخصص و بروز بودن با قوانین و مقررات داخلی و بین‌المللی است. در نهایت، تسلط بر اصطلاحات گمرکی به عنوان زبان مشترک تجارت بین‌الملل، مزیتی رقابتی برای شرکت‌ها ایجاد می‌کند و بستر را برای حضور موفق‌تر در بازارهای جهانی فراهم می‌سازد.
